У верасні 2020 г. суд у Мадрыдзе прысудзіў 133 гады зняволення Інасэнтэ Мантана, былому палкоўніку арміі Эль Сальвадора, за ўдзел у забойстве шасці езуітаў, іх кухаркі і яе дачкі, якія знаходзіліся ў доме езуіцкай супольнасці на тэрыторыі Цэнтральнаамерыканскага ўніверсітэта (UCA) у Сан-Сальвадоры. Гэта адбылося 16 лістапада 1989 г. Адным з забітых быў рэктар гэтага ўніверсітэта, іспанскі езуіт і тэолаг Ігнасіё Эльякурыя (1930-1989). Яго поглядам і прысвечаны артыкул а. Штэфана Ліпке SJ.

Ва ўнёску, які Эльякурыя зрабіў у тэалогію вызвалення, варта звярнуць асаблівую ўвагу на канцэпцыю “ўкрыжаванага народа”. Ён шырока развівае яе, напрыклад, у кнізе “Навяртанне Касцёла да Божага Валадарства: каб абвясціць яго і ажыццявіць у гісторыі” (1984), напісанай пад уражаннем грамадзянскай вайны, якая ішла з 1980 г., і некалькіх забойстваў, у тым ліку – езуіта Рутыліё Грандэ (1977) і арцыбіскупа Сан-Сальвадора, Оскара Арнульфа Рамэра (1980), абвешчанага святым у 2018 г. У гэтай апошняй сваёй кнізе Эльякурыя найбольш сістэматычна прадстаўляе сваю пазіцыю.

  1. Апісанне несправядлівасці

Тэрмін “укрыжаваны народ” спалучаны з дыягназам: пераважная большасць насельніцтва свету, і ў прыватнасці, насельніцтва Лацінскай Амерыкі, жыве ў крайняй галечы, якая многім прыносіць цярпенне. Эльякурыя падкрэслівае, што прорву паміж багатымі і беднымі і прыгнёт слабых можна апісаць з дапамогай тэорыі Маркса аб “прыбавачным кошце”: той факт, што матэрыяльныя асновы дабрабыту (заводы і машыны, а ў Эль-Сальвадоры таго часу – зямля, перш за ўсё) знаходзяцца ў руках багатых, вядзе да таго, што праца бедных робіць малую групу людзей з верхніх слаёў грамадства, перадусім латыфундыстаў, усё больш і больш заможнымі, а кампэсінос (сялян) робіць яшчэ бяднейшымі. Аднак Эльякурыя адзначае таксама, што пры апісанні сітуацыі неабавязкова карыстацца катэгорыямі Маркса, якія належаць толькі да адной з магчымых тэорый, а цярпенне бедных, у любым выпадку, – гэта рэальнасць.

Таму ён заклікае Касцёл адназначна быць на баку бедных, якіх ён называе “народам Божым”, калі яны, услед за Езусам, ідуць да збаўлення. Пры гэтым збаўленне – катэгорыя не выключна ўнутраная. Яно павінна здзейсніцца ў тым, што жыццё змяняецца ўжо на зямлі. Праз гэта можна будзе пераадолець грахоўнасць, якая месціцца не толькі ў сумленні асобных людзей-грэшнікаў, але і ў структурах, з-за якіх многія прымаюць удзел у грахах. У якасці прыкладу можна ўзгадаць ужо вядомую з’яву: калі мы купляем, напрыклад, танную каву ці шакалад, мы прымаем удзел у тым, што селянін у Лацінскай Амерыцы атрымлівае мізэрную зарплату, а латыфундыст багацее, бо на велізарных палях вырошчвае мноства прадуктаў. Акрамя таго, нізкія цэны робяць неканкурэнтаздольнымі нават тых дробных сялян, якія да гэтага часу змаглі адстаяць сваю незалежнасць. Больш за тое, Эльякурыя цытуе св. Гераніма, на думку якога “багаты – альбо ліхадзей, альбо спадчыннік ліхадзея”.

Вядома, гэтую цытату цяжка стасаваць да кожнага багатага чалавека. Тым не менш, у Цэнтральнай Амерыцы бедныя іспанцы сталі багатымі, таму што забралі зямлю мясцовага насельніцтва і пачалі прымушаць яго працаваць у цяжкіх умовах, або нават прывозілі нявольнікаў з Афрыкі. Больш за тое, ва ўсім свеце велізарнае багацце або прыгнятальная ўлада часта ўтвараліся не на аснове сумленнай працы, а ў выніку таго, што малая група змагла ў свой час падпарадкаваць сабе большасць (працаздольнага) насельніцтва, у тым ліку з дапамогай падману і паліцэйскага гвалту, як паказвае, з аднаго боку, ўзнікненне англійскага гіперкапіталізму ў пачатку XIX ст., з другога боку, узнікненне жорсткіх дыктатур, напрыклад, у першыя савецкія гады ці пасля ваеннага путчу ў Лацінскай Амерыцы. І як не абышлося без насілля пры ўзнікненні гэткіх абуральных разрываў паміж багатымі і беднымі, уладарамі і падначаленымі, так насілле не знікне і ў далейшым, пакуль сітуацыя не зменіцца. Напрыклад, багацце ў суседстве з галечай спакушае патэнцыйных злодзеяў, таму даводзіцца будаваць муры і высокія платы вакол раёнаў багатых. Таксама бываюць успышкі насілля з боку тых, хто баіцца страціць свае прывілеі. Напрыклад, злачынствы Ку-клукс-клана супраць чарнаскурых. Таму Эльякурыя лічыць, што ўдзел у падтрымліванні прыгнятальнай няроўнасці з’яўляецца такім жа насіллем, як і спроба зрынуць страшэнна несправядлівае становішча ў грамадстве і эканоміцы.

  1. Быць “укрыжаваным народам”

Для Эльякурыі Касцёл па-сапраўднаму з’яўляецца народам Божым, калі ў ім бедныя, ахвяры несправядлівых сістэмаў, займаюць першае месца, і Касцёл абвяшчае добрую навіну аб іх вызваленні. Таму што Ісая кажа, і Езус цытуе яго ў адной са сваіх першых пропаведзяў: “Дух Пана Бога на мне, бо Пан намасціў мяне абвяшчаць добрую навіну ўбогім” (Іс 61, 1-2; пар. Лк 4, 18-19). Таму касцёльная іерархія, сакрамэнты, прапаведванне і ўсе астатнія дзеянні Касцёла павінны быць разлічаны на цалкавітае вызваленне.

Пры гэтым Эльякурыя згаджаецца з пазіцыяй Оскара Рамэра, на думку якога пераадоленне грахоўнасці залежыць ад навяртання кожнага (у тым ліку біскупаў і святароў) са сваіх грахоў, якімі ён прымаў удзел у прыгнёце бедных.

Ён таксама абапіраецца на выказванне Рамэра аб тым, што шлях беднага народа, які імкнецца да свайго вызвалення, і шлях тых, хто ідзе з народам, – ​​гэта крыжовы шлях. Эльякурыя цытуе словы з Евангелля паводле Лукі (24, 26), што “трэба было Месіі цярпець”. Гэта было непазбежна, лічыць Эльякурыя, не з-за таго, што Бог Айцец хацеў пакут свайго Сына, а таму, што ў Хрысце абсалютнае Дабро, якога жадае Бог, сутыкаецца з грахом, прытым не проста з грахамі злых людзей, а з грахоўнасцю, глыбока ўкаранёнай у структурах свету і грамадства. Крыж – той лёс, які прадказвае кніга Ісаі “слузе Божаму” (Іс 40 – 55, у прыватнасці, Іс 52, 13 – 53, 12). І, у сугучнасці з сучаснай экзэгезай, Эльякурыя падкрэслівае, што гэтыя словы могуць датычыцца як Божага пасланца, пакліканага выратаваць людзей, так і таго народу, які спадзяецца толькі на Бога, таму што ў сваіх бедах і патрэбах ён не можа спадзявацца на людзей. Гэты “слуга Божы” пакліканы ісці праз цярпенне да новага жыцця ў Богу. Таму Эльякурыя, нароўні з Рамэра, упэўнены, што гэты шлях вядзе да ўваскрасення. Уваскрасенне ж – гэта ў абодвух выпадках не толькі жыццё пасля смерці, але і новае жыццё, якое пачынаецца ўжо на зямлі.

  1. Касцёл і “Божае Валадарства” 

Такім чынам тлумачыцца таксама назва кнігі: Эльякурыя падкрэслівае, што не Касцёл павінен быць у цэнтры навучання і дзейнасці Касцёла. Бо ён “толькі” сакрамэнт Божага збаўлення, г. зн. сімвал Валадарства, у якім яно адначасова ўцелаўляецца. Ён, вядома, важны, бо касцёльныя супольнасці, у якіх пануе любоў і справядлівасць, ужо тут і цяпер паказваюць і чыняць рэальнасцю тое, што станецца, калі Бог будзе адзіным і бясспрэчным Валадаром усяго. Але яно можа рэалізавацца толькі ў тым выпадку, калі Касцёл не шукае сябе, а служыць Богу і людзям. Эльякурыя таксама падкрэслівае, што Езус прапаведаваў не Сябе і нават не Бога, а менавіта Божае панаванне. Таму Касцёл павінен абвяшчаць яго і клапаціцца аб тым, каб яно стала рэальнасцю не толькі калі-небудзь пасля смерці або пасля Апошняга суда, але ўжо тут і цяпер, хаця б часткова. У гэтым сэнсе заданнем Касцёла іспанскаму тэолагу ўяўляецца працяг таго, што рабіў Езус, калі абвяшчаў: “Споўніўся час, і наблізілася Валадарства Божае; кайцеся і верце ў Евангелле” (Мк 1, 15).

  1. Ацэнка

Як ацаніць пазіцыю Эльякурыі? Многія кажуць, што тэалогія вызвалення асуджаная інструкцыямі Libertatis nuntius (“Абвяшчэнне свабоды”) і Libertatis conscientia (“Свядомасць свабоды”), выдадзенымі Кангрэгацыяй Веравучэння. Але гэта не зусім так. Па-першае, асабіста Эльякурыя і многія іншыя ніколі не былі асуджаныя. Па-другое, Святы Пасад адназначна выказвае падтрымку тых хрысціянаў, якія клапоцяцца пра бедных і працуюць на карысць больш справядлівых адносінаў у грамадстве.

Таму асабіста я згодны з пазіцыяй Эльякурыі, але з некаторымі агаворкамі: Касцёл ставіцца вельмі стрымана да марксізму. Праблема ў тым, што класічны марксізм – вучэнне аб тым, як капіталізм з непазбежнасцю прывядзе да крайняга збяднення масы гарадскіх працоўных, з-за чаго яны вырашацца на рэвалюцыю, пасля якой адпадзе прыватная ўласнасць. Марксізм-ленінізм, у сваю чаргу, вучыць, што трэба паскорыць гэты працэс і зрабіць рэвалюцыю як мага хутчэй, нават калі народныя масы яшчэ да гэтага не гатовыя. Такім чынам, у любым выпадку, жорсткі марксізм не прывядзе да вызвалення простага народа, але да яго падпарадкаванню лідэрам рэвалюцыі. Таму зразумела, што пры папе Яне Паўле II, які асабіста спазнаў досвед дыктатуры савецкіх камуністаў, Касцёл надзвычай выразна выказаўся супраць марксізму, хоць і да таго камунізм ужо быў асуджаны некалькі разоў. Аднак аналіз сацыяльнай сітуацыі з дапамогай такіх марксісцкіх катэгорый, як “прыбавачны кошт” або “адчужэнне”, не асуджаецца. Вельмі абгрунтаваная і наступная пазіцыя Эльякурыі: неабходнай часткай сапраўднага характару Касцёла з’яўляецца клопат аб справядлівасці. Але Кангрэгацыя справядліва падкрэслівае, што было б небяспечна лічыць, што Касцёл адпавядае свайму пакліканню толькі ў тым выпадку, калі ў ім ёсць “класавая свядомасць” у марксісцкім сэнсе слова.

Варта таксама мець на ўвазе, што марксізм ва Усходняй Еўропе, Кітаі, а таксама на Кубе быў відавочна антыхрысціянскім і нават атэістычным. Для Маркса рэлігія была “опіумам народа”, г.зн. тым сродкам, які бедны народ знаходзіць, каб даць рады свайму цярпенню і напоўніць сэнсам бессэнсоўнасць свайго існавання. Таму Маркс лічыў, што рэлігія знікне сама, калі будзе пераадолены капіталізм і народ будзе добра сябе адчуваць. Ленін жа лічыў, што рэлігія – “опіум для народа”, г.зн. наркотык, які яму дае буржуазія, каб яго супакоіць і адурманіць. Таму пасля ленінскай рэвалюцыі праводзілася актыўнае, так бы мовіць, лячэнне нарказалежнасці народа ў выглядзе барацьбы з рэлігіяй.

Насамрэч і Эльякурыя клапоціцца аб тым, каб вера, у прыватнасці, літургія, не была заспакойваючым сродкам. Ён выступае супраць таго, каб у сакрамэнтах вернікі бачылі перш за ўсё дапамогу для жыцця на тым свеце, і хоча, каб яны былі магутнымі знакамі Божага Валадарства, якое пачынаецца тут і цяпер. Таму варта разгледзець пытанне, ці праўда, што марксізм поўнасцю настроены супраць веры ў Бога? А што, калі вера ў Бога не будзе танным суцяшэннем, але штуршком да таго, каб працай, памкненнямі і пакутамі вернікаў Божае Валадарства, якое прынёс укрыжаваны і ўваскрослы Хрыстус, пачалося ўжо на зямлі? Тут, па меншай меры, можна зразумець Эльякурыю, калі мець на ўвазе, колькі пацярпела святароў, манахаў і катэхетаў па віне такіх антыкамуністаў, як Піначэт у Чылі, генералы ў Аргенціне, Маркас на Філіпінах ці, у рэшце рэшт, забойцы Рутыліё Грандэ і Оскара Рамэра. Яго можна таксама зразумець, калі глядзець, як добра на першым этапе ставіліся да Касцёла прадстаўнікі левых, напрыклад, Альендэ ў Чылі або Артэга ў Нікарагуа. Але, канешне, ніхто не ведае, ці былі б гэтыя добрыя адносіны працяглымі.

Яшчэ варта абмеркаваць пытанне, як тэалогія вызвалення ставіцца да насілля. Эльякурыя падкрэслівае, што палічыў бы за лепшае тыя змены, якія абыходзяцца “малой крывёй” (у літаральным сэнсе слова), напрыклад, праз усеагульныя страйкі. Але ён пытаецца, чаму ў Касцёле прынята лічыць барацьбу класаў абсалютным злом, а барацьбу нацый за пэўныя тэрыторыі – не абсалютным. Яго пазіцыю можна зразумець на фоне таго, што канкрэтна ў Эль-Сальвадоры бедныя зноў і зноў спрабавалі дамагчыся большай справядлівасці з дапамогай выбараў, але гэта ні да чаго не прыводзіла. Акрамя таго, вельмі лёгка біскупам і святарам з вышэйшых або сярэдніх слаёў грамадства прапаведаваць жабракам і ахвярам несправядлівасці адмову ад насілля. Тым не менш, як ва ўсіх пытаннях чалавечых адносін, так і ў гэтым варта прыняць ўсур’ёз словы з Казання на гары (Мц 5) аб тым, што любоўю, ненасіллем і пасіўным супраціўленнем трэба пераадольваць дэспатызм уладаў. Гэтым шляхам Махатма Гандзі і яго паплечнікі, відавочна пад уплывам слоў Езуса, дасягнулі незалежнасці Індыі ў 1948 г.; гэтым жа шляхам быў пераможаны камунізм ва Усходняй Еўропе ў 1989 г. Гэта паказвае, што словы Езуса не проста ўтопія, а праўдзівы заклік жыць па-хрысціянску. І ў той час, як хрысціяне пакліканы, словамі Кангрэгацыі Веравучэння, клапаціцца аб бедных і аддаваць ім асаблівую перавагу, яны таксама пакліканы рабіць гэта шляхамі, якія прапануе Езус у Казанні на гары, што ўключае, дарэчы, і вельмі ясныя выказванні сваёй пазіцыі – па прыкладзе Езуса, які выгнаў гандляроў са святыні (Мц 21, 12 -13) і крытыкаваў кніжнікаў і фарысеяў (Мц 23).

Нарэшце, Кангрэгацыя Веравучэння падкрэслівае, што прагрэс у кірунку лепшага грамадства і надыход Валадарства Божага – не адно і тое ж. Так Другі Ватыканскі сабор (Gaudium et spes, 39) кажа, з аднаго боку, аб неабходнасці адрозніваць іх, а з другога боку, аб цеснай сувязі паміж імі і пра тое, што надзея на набліжэнне Валадарства Божага абуджае клопат аб чалавечым братэрстве і свабодзе. Таму і для Эльякурыі Божае Валадарства пераўзыходзіць добрае ўладкаванне чалавечага грамадства, але ў той жа час справядлівасць, свабода і мір у адносінах між людзьмі ужо тут і цяпер паказваюць, якім будзе Божае Валадарства, калі наступіць тое, што Gaudium et spes (39), словамі літургіі, называе “вечнае і паўсюднае валадарства: валадарства справядлівасці, любові і спакою”.

А. Штэфан Ліпке, SJ

Крыніца перакладу: Игнасио Эльякурия SJ, «Царствие Божье» и «распятый народ»