Ігнацыянская медытацыя і кантэмпляцыя па сваёй сутнасці – гэта малітва, у якой мы задзейнічаем тры (паводле класічнага падзелу) здольнасці душы: памяць, розум, волю. З іх дапамогай мы маем дакрануцца, дасведчыць, заглыбіцца ў тую ці іншую праўду і так атрымаць духоўную карысць. Малітва складаецца з двух уводзінаў, трох пунктаў і заключнай размовы. Хоць медытацыя і кантэмпляцыя адрозніваюцца між сабой, але мы будзем разглядаць іх разам, бо ў св. Ігнацыя яны маюць падобную структуру, а адрозніваюцца толькі адным, хоць вельмі істотным, акцэнтам. У медытацыі мы ўспамінаем і разважаем, а ў кантэмпляцыі – успамінаем і глядзім.
Медытацыю і кантэмпляцыю распачынаюць просьбай да Бога, у якой выказваецца прагненне, каб мае інтэнцыі, чыны і намаганні былі скіраваныя на служэнне і праслаўленне Яго Боскай Велічы (ДП 46). Маецца на ўвазе прагненне, каб уся мая асоба была сканцэнтравана на адным: “Любі Пана Бога твайго ўсім сэрцам тваім, усёй душою тваёю, усім розумам сваім і з усіх сіл тваіх” (Дрг 6, 4). Св. Ігнацый падкрэслівае тое, што для пабожнага юдэя было найважнейшым, аб чым ён меў памятаць, падарожнічаючы, нараніцы і ўвечары, аб чым яму нагадвалі словы, напісаныя на вушаках і на руках, словы, якія ён павінен быў перадаць сваім дзецям як найважнейшую запаведзь (пар. Дрг 6, 4 і далей). Такая просьба, з якой мы распачынаем медытацыю, ад пачатку задае добрую перспектыву, навошта мы бярэмся за медытацыю.
Першыя ўводзіны засноўваюцца на ўяўленні сабе месца, якое звязана з разважаннем. Звычайна гэта нейкае геаграфічнае месца, пра якое ідзе гаворка ў біблійнай сцэне, або ўяўленне праўды веры, якую св. Ігнацый акрэслівае з дапамогай вобразаў, узятых з жыцця. Змяшчэнне сябе ў той ці іншай біблійнай сцэне – важны крок, бо адразу ставіць нас у рэаліі жыцця канкрэтных асобаў і ў канкрэтныя месцы. Уцелаўленне адбылося ў геаграфічнай прасторы і гістарычным часе, і пагэтаму мы не можам уцякаць у абстракцыю і летуценні. Карысна суадносіць такую геаграфію і гісторыю з жыццём і праблемамі, з якімі я сутыкаюся. Гэта адзін з найважнейшых элементаў ігнацыянскай духоўнасці: спроба змясціць нас у рэальным жыцці, дзе Бог вядзе дыялог ў нашай асабістай гісторыі. Тое самае адбывалася з выбраным народам, да якога Бог гаварыў перадусім праз гістарычныя падзеі.
Другія ўводзіны – гэта просьба пра плод малітвы: просьба аб патрэбнай ласцы, спалучанай са сцэнай, якую мы будзем разважаць, і з асабістай цяперашняй сітуацыяй. Св. Ігнацый жадае, каб гэтая просьба была канкрэтнай, бо лёгка збегчы ў абагульненні, у тэарэтычныя рэчы. Гэта мае быць малітва, звязаная як з тэмай медытацыі, так і з праблемамі, якія можна вызначыць і назваць. Гэты крок скіроўвае нас на правільны шлях, бо мы не ўцякаем ад цярпення, граху, цяжкасцяў, але паказваем іх Богу як месца, дзе Ён можа асаблівым чынам збаўляць нас.
Успомніць (ДП 50)
Пасля ўступаў надыходзіць менавіта час медытацыі. Яе асновай з’яўляецца выкарыстанне трох здольнасцяў душы: памяці, розуму і волі. Гэта цудоўны прыклад, як св. Ігнацый прагне ўключыць усяго чалавека ў дыялог з Богам. На першым месцы стаіць слуханне Божага слова. Тут задзейнічана перадусім ПАМЯЦЬ, якая дапамагае слухаць, прыгадваць сабе ўсё тое, што Бог мне кажа праз біблійныя падзеі, а таксама праз маю гісторыю. Выбраны народ – гэта народ, які слухае Божы голас, адчувае Божае дзеянне – і тое самае павінна адбывацца з намі. Калі мы хочам распазнаць сляды Бога ў нашым жыцці, дастаткова адкрыць вушы на Ягонае слова, успомніць, што Ён зрабіў для мяне. Памяць дапамагае ўзнавіць не толькі ўспамін пра мінулае, але засвоіць як існуючае ў Богу і актуальнае для нас. Божае абяцанне заўсёды спаўняецца ў тым, хто яго атрымаў і верыць у яго. Гэта датычыць і выбраных Богам на тое, каб утваралі Касцёл і спаўнялі пэўную місію. Без памяці няма гісторыі. Мы перастаём бачыць дзеянне Бога і нічога не можам зразумець у сучаснасці. Як жа я магу ўбачыць Бога сёння, не ведаючы Яго аб’яўлення ў мінулым, не ведаючы, як Ён дзейнічаў у гісторыі выбранага народа і ў гісторыі асобных людзей? Памяць неабходная, каб адпаведна інтэрпрэтаваць сённяшнія падзеі, параўноўваць іх з тым, што адбывалася ў мінулым, і рабіць высновы. Як толькі Ізраэль забываўся пра Божыя дзеі, прыходзілі няшчасці. Таму Богу так важна, каб гэты народ добра памятаў пра найважнейшае слова: “Слухай, Ізраэль: Пан, Бог наш, Пан адзіны. Любі Пана Бога твайго ўсім сэрцам тваім, усёй душою тваёю, усім розумам сваім і з усіх сіл тваіх. Няхай гэтыя словы, якія сёння я наказваю табе, будуць у сэрцы тваім. І будзеш навучаць ім дзяцей сваіх і гаварыць пра іх, калі будзеш дома, падчас твайго падарожжа, кладучыся спаць і ўстаючы. Прывяжаш іх, як знак, да рукі сваёй, і яны будуць табе як павязка паміж вачыма тваімі. І напішаш іх на вушаках дому свайго і на брамах сваіх” (Дрг 6, 4-9). Бог запрашае: памятай, прыгадвай сабе, напішы на ілбе, на вушаках, на руках, нагадвай дзецям, памятай заўсёды: у падарожжы, кладучыся спаць і прачынаючыся. Рэкалектант мае мець такую ж паставу падчас малітвы. Яму трэба слухаць, памятаць, успамінаць, адкрываць сэрца і вушы на слова Пана, на Ягоны голас, каб добра засвоіць тое, што кажа Бог. Запомніць так, як Марыя, якая верна захоўвала ўсе ўспаміны ў сэрцы (Лк 2, 51).
Разважыць больш падрабязна з дапамогай розуму (ДП 50)
Другой духоўнай здольнасцю, якая прымае ўдзел у медытацыі, з’яўляецца РОЗУМ. Гэта, аднак, не азначае, што такая малітва павінна быць інтэлектуальным актам, у якім мы даведваемся штосьці новае ці пазнаём пэўную праўду. Тут ідзецца больш пра пазнанне ў біблійным сэнсе, а менавіта пра смакаванне, дотык, унутраную перакананасць. Гэта досвед веры. Бо вера – адчувальная ўпэўненасць, якую можна праверыць, хоць, канешне, не так, як у фізічных ці хімічных эксперыментах. Досвед веры – спасціжэнне, перакананне, што Бог сапраўды існуе і ёсць добрым, ёсць любоўю, і гэта заўважаецца праз справы, якія Ён учыніў у маім жыцці. Верыць – значыць абаперціся на Бога, даверыцца Яму, бо чалавек спазнаў Ягоны ўдзел у сваім жыцці, убачыў споўненае слова.
У медытацыі, калі стаім перад таямніцай, важней за ўсё прытуліцца да Бога, аддаць сябе ў Яго рукі, абаперціся на Яго, прыняць слова, якое Ён дае, паверыць у абяцанне. Гэта ўсё здзяйсняецца і ў разважанні розумам (ДП 50), але ў іншым сэнсе, чым мы звычайна лічым. Маецца на ўвазе такое дзеянне, калі мы каштуем, дакранаемся да таямніцы, паддаемся суду слова Божага над чалавекам, які моліцца. Варта памятаць, што першай функцыяй слова з’яўляецца суд над нашым стаўленнем. Аўтар паслання да Габрэяў піша: “Слова Божае жывое і дзейснае, вастрэйшае за ўсялякі меч двусечны. Яно пранікае ажно да падзелу душы і духа, суставаў і шпіку і здольнае судзіць думкі і намеры сэрца. І няма стварэння, схаванага ад Яго, але ўсё аголена і адкрыта перад вачыма таго, перад якім мы адкажам” (Гбр 4, 12-13). Суд Божага слова над чалавекам з’яўляецца вялікай дапамогай у выбаўленні нас ад зла. У Святым Пісанні ёсць шмат прыкладаў таго, як адкіданне гэтага суду пагражае чалавеку вялікай небяспекай. Так было з Давідам, які, учыніўшы страшныя грахі, нічога не бачыў і не пачуваўся вінаватым, не шкадаваў, не навяртаўся. Толькі прарок Натан, пасланы Богам, прынёс яму слова, якое ўзрушыла караля і прывяло да скрухі. Таму Езус кіруе да фарысеяў моцныя словы, бо яны не разважаюць пра свае грахі, не паддаюцца суду слова, што ў рэшце рэшт прыводзіць да жорсткасці сэрца і немагчымасці навярнуцца. А прарок Ісая скажа пра Божае слова, што яно падобнае да дажджу, які поіць сухую зямлю і спаўняе вельмі важную місію: не вяртаецца дадому, пакуль не напоіць зямлю (пар. Іс 55, 10 і далей).
Так і з намі: мы маем патрэбу ў дажджы слова, якое б споўніла місію змякчэння нашага цвёрдага сэрца, дасягнула б глыбіняў нашага стаўлення і прасвятліла яго. Мы маем патрэбу ў Слове, якое судзіць нас і паказвае вялікія памеры нашага граху і нашых ранаў. Яно спаўняе сваю місію так, што пралівае святло на жыццёвы шлях, паказвае, кім мы на самай справе ёсць. Часта ў чалавеку ўзнікае абарончая пастава, з-за чаго ён замыкаецца перад судом слова. Мы не хочам прыняць або няздольныя прыняць гэты суд. Нам лягчэй абвінавачваць іншых, лягчэй бачыць грэх у іншых, як казаў Езус: “Чаму бачыш шчэпку ў воку брата свайго, а бервяна ў сваім воку не заўважаеш?” (Лк 6, 41).
Абарончая пастава ўзнікае з недахопу веры, што Бог мяне любіць такім, які я ёсць, і з прычыны гэтага недаверу я штодзённа патрабую высокіх адзнак за добрыя паводзіны, спрабую няспынна апраўдваць свае ўчынкі, а таксама хачу, каб іншыя бачылі мяне лепшым, чым я насамрэч ёсць. Таму апранаю розныя маскі, пазіцыі і такім чынам перашкаджаю Богу дасягнуць глыбіні сэрца, маіх праўдзівых спраў і ўчынкаў. Божае слова мае місію, каб гэтыя добрыя ўяўленні пра сябе прасвятліць, паказваючы праўду, які я перад Богам. Перад Ім нічога не можа схавацца, аднак, каб успрыняць такую паставу, мне неабходна верыць, што гэта не для майго асуджэння, але для майго дабра. Калі і ёсць асуджэнне, то старога чалавека, які жыве ўва мне – паставы чалавека паводле цела. Бог не толькі прагне такую паставу вынесці на святло, але і знішчыць, выдаць на смерць, на ўкрыжаванне. Адсюль св. Павел кажа, што “свет укрыжаваны для мяне, а я – для свету” (Гал 6, 14). Стары чалавек мае быць пахаваны з Езусам, мае памерці, мае адрачыся ад самога сябе, бо “хто хоча жыццё сваё ўратаваць, загубіць яго. А хто загубіць жыццё сваё дзеля Мяне, той уратуе яго” (Лк 9, 24). Гэтую дзіўную логіку Бога паказвае Езус Хрыстус, кажучы: “Калі пшанічнае зерне, упаўшы ў зямлю, не памрэ, то застанецца адно, а калі памрэ, то прынясе багаты плён” (Ян 12, 24). Калі так не станецца, зерне не зможа прынесці плён, але застанецца ў зямлі такім, якое было. Прыняцце суду слова – вельмі важны фактар у медытацыі і кантэмпляцыі. Мы дазваляем Богу здзейсніць у нас сапраўднае навяртанне, якое распачынаецца ад распазнавання панавання граху ўнутры нас, распазнавання рэальных памераў першага Адама, старога чалавека. Толькі тады можам звярнуцца да Бога з просьбай аб ласцы прабачэння і перамены, аб дары новага жыцця.
Пры дапамозе волі ўзбудзіць пачуцці (ДП 50)
Трэцяй здольнасцю душы з’яўляецца ВОЛЯ, дзякуючы якой мы даём Богу адказ на тое, што пачулі і ўбачылі пад уплывам Божага слова. У ігнацыянскай малітве адказ, які нараджаецца ў сэрцы, мае вельмі вялікае значэнне – адказ свабоднай волі, не змушанай ніякімі фактарамі. Свабода з’яўляецца адной з найвялікшых таямніц нашай веры. Гэта вялікі дар Бога чалавеку, і адначасова такі дар, які многіх людзей скандалізуе, стаецца для іх перашкодай. Рабіць выбар азначае рызыкаваць, а мы не заўсёды гатовыя несці адказнасць за тое, што цягам жыцця выбіраем. Хіба нават ахвотна пагадзіліся б на тое, каб нехта іншы выбіраў за нас. Свабода азначае таксама магчымасць даць Богу адмоўны адказ, азначае непрыняцце суду, які непрыемна закранае нас, азначае нязгоду з дыягназам, які ставіць Божае слова. Бог не прымушае нас ні да чога, але галоўнае пытанне, якое мы можам сабе задаваць, выконваючы “Духоўныя практыкаванні”, гучыць так: ці варта замкнуцца на Божае запрашэнне? Мы здольныя ў нашай свабодзе сказаць Богу “не”, але мэта малітвы – так настроіць душу, атрымаць такое святло, убачыць такое вялікае дзеянне Бога на маім баку, каб мой адказ не быў адкіданнем Яго любові, каб я не жадаў свядома ёй запярэчыць. Тут зусім не ідзе гаворка аб пастанове стаць лепшым, не грашыць, стаць святым. Такі ракурс вядзе да фрустрацыі і знеахвочвання, што досыць часта здараецца, калі Практыкаванні выкарыстоўваюцца для маралізатарства іншых, калі не разумеем духа Практыкаванняў. Адказаць Богу на Яго запрашэнне азначае простае прызнанне Яму рацыі. “Ты, Пане, маеш рацыю, гэта я памыліўся”. Часта ў псальмах да Бога ўзносіцца малітва: “Правіны мае вышэй маёй галавы ўзняліся, прыгнятаюць яны мяне вельмі, быццам вялікі цяжар” (Пс 38 (37), 5), “бо я прызнаю правіннасць маю, і грэх мой заўсёды перада мною” (Пс 51 (50), 5). Гэта не адносіцца толькі да прызнання ўласнай грахоўнасці.
Адказ, дадзены Богу, датычыць і многіх іншых праблемаў, калі Ён запрашае пайсці за сабой і калі паказвае мне, чым з’яўляецца сапраўдная любоў, чым з’яўляецца крыж. Прыняцце праўды, прызнанне слушнасці Божага слова – вось адказ, які дае нашая воля. Гэта акт свабоды, найпрыгажэйшае, што можа нарадзіцца ў чалавеку. Прыклад такога адказу – “Так”, якое прамовіла Марыя падчас Звеставання. Яна пачула абяцанне, што стане Маці Збаўцы. Па-чалавечы гэта не магло ажыццявіцца. Таму Яна просіць патлумачыць, і, пачуўшы адказ, не вагаецца аддаць Богу ўсё. Такая пастава нараджаецца з малітвы. Рэкалектант не можа разлічваць на свае сілы, таму што Бог не гэтага чакае ад яго. Езус Хрыстус, зачаты ва ўлонні Марыі, – плод Святога Духа і плод веры Маці Езуса. Бог не чакае ад мяне моцных кулакоў, пастановаў, нейкіх выключных дзеянняў, але веры, аддання, прагі, каб Ён дзейнічаў ува мне і каб Святы Дух вёў мяне і перамяніў. Нашае “так” Богу – адказ веры. Праз гэтую паставу я выказваю глыбокае перакананне, што Ягонае запрашэнне для мне найлепшае, і давяраюся Ягонай волі. Не адчуваю сілы споўніць Ягоную задуму сам, але веру ў тое, што для Яго няма нічога немагчымага, і калі Ён запрашае, то дае таксама ласку ажыццявіць гэта.
У трэцім пункце і медытацыі, і кантэмпляцыі важна, што ўзнікаюць розныя пачуцці падчас малітвы. Св. Ігнацый запрашае рэкалектанта пры дапамозе волі ўзбудзіць пачуцці, выказаць іх, не баяцца паказаць іх. Яны з’яўляюцца важным элементам нашага жыцця і павінны выяўляцца ў малітве. Мы вельмі часта саромеемся пачуццяў, нібыта яны сведчаць пра слабасць. Безумоўна, пачуцці, якія мы носім у сабе, паказваюць шмат праўды пра нас, дэмаскуюць нашае стаўленне. Пагэтаму мы можам выкарыстаць іх як для лепшага самапазнання, так і да выказвання сябе перад Богам. Ён ведае, што крыецца ў сэрцы, не варта гэтага хаваць, а наадварот, добра, калі мы можам выказаць сябе Богу, паказаць Яму і нашыя страхі, раны, але і тое, колькі ў нас агрэсіі, гвалту, зайздрасці, пажадлівасці, а таксама, колькі станоўчых пачуццяў і жадання ісці за Ім і любіць Яго. Калі св. Ігнацый раіць звяртацца да Езуса як да сябра (ДП 54), то можам зрабіць выснову, што мы не павінны Яго баяцца, але можам з даверам сказаць Яму ўсё. Гэта датычыць і нашага адказу на пачутыя ад Яго дыягназы, на Ягоныя планы і волю. Мы можам паказаць Яму ўсе страхі, якія носім у сэрцы, нават нашую зняверанасць і падазронасць, калі бачым, як моцна мы яшчэ зняволеныя і аблытаныя рознымі абмежаваннямі – наступствамі нашага мінулага. На тое і малітва: каб стаць перад Ім у праўдзе, выявіць і акрэсліць. Праліць святло на пачуцці неабходна не столькі дзеля Бога, які нас ведае, колькі дзеля нас саміх. Называючы пачуцці па імені, мы ўжо робімся вальнейшымі, і ў той жа час паказваем Богу, што ўсур’ёз успрымаем сваё жыццё, усведамляем, як шмат маем абмежаванняў і як моцна патрабуем Ягонай дапамогі і ласкі.
Бог шануе нашую свабоду, таму трэба маліцца і прасіць Бога даць нам ласку. Мы паказваем Яму свае пачуцці і недахопы, але не дзеля таго, каб Яго пераканаць у неабходнасці дапамогі, але каб самім выразна ўбачыць, наколькі яна нам патрэбна. Акрамя таго, існуе яшчэ адзін важны аспект, звязаны з малітвай, а менавіта з выкрыццём перад Богам нашых абмежаванняў. Калі малітва сапраўдная, трывалая, народжаная з глыбіні сэрца, з глыбіні нашых патрэбаў, то Бог дае нам неабходныя ласкі. Інакш мы маглі б зрабіць выснову, што перамена ў нас з’яўляецца плёнам уласных высілкаў, і прысвоілі б сабе хвалу, якая належыць Богу. Таму Ён супраціўляецца пыхлівым, а пакорным дае ласку (пар. Як 4, 6). Ён дае Сябе бедным і малым, бо яны ўсведамляюць, дзякуючы Каму атрымалі ўсе свае даброты. Св. Павел кажа: “Што ж маеш ты, чаго б не атрымаў” (1 Кар 4, 7). У такім духу можам прыходзіць да Бога з надзеяй, што дасць нам тое, што для нас найлепшае і напэўна служыць нашаму збаўленню.
Размова <…> як сябра размаўляе з сябрам (ДП 54)
Медытацыю і кантэмпляцыю завяршае размова, у якой закранаецца ўсё найбольш істотнае, што адбылося ў малітве. Размова мае быць сінтэзам усёй медытацыі і кантэмпляцыі, увасобленым у словах, якія мы кіруем да Боскіх Асобаў альбо да Найсвяцейшай Маці. Мэта заключнай размовы – выказаць словамі тое, чым поўніцца сэрца, усе свае пачуцці, усяго сябе, расхінуць і паказаць усё, што здарылася падчас малітвы. Тут варта пастарацца сабраць у адзін акт тое, што хачу сказаць Богу. Гэта размова эмацыйная, дынамічная, поўная імкнення і тугі. Рэкалектант можа з усёй спантаннасцю выказаць сваё Misere (Пс 51 (50)) або сваё Magnificat. Гэта вокліч самога псальміста, які агучвае рэчы, утоеныя ў сэрцы. Св. Ігнацый заахвочвае звяртацца да Бога, як да сябра, а значыць, гаварыць Яму ўсё, што найглыбей у нас схавана. Тут не ідзецца толькі пра пазітыўныя памкненні і пабожныя словы. Да сябра мы звяртаемся з усім, у тым ліку з тым, што наймацней баліць ці чаго найбольш саромеемся. Апроч таго, падчас медытацыі ці кантэмпляцыі мы адкрывалі нашыя раны, грахі, але таксама заўважалі ў сабе добрыя прагненні – з гэтым усім мы можам звярнуцца да сябра, да самога Бога, які выслухоўвае просьбы і кожную малітву.
Варта, аднак, зважаць на тое, каб гэтая размова не была шмаслоўнай. Сам Езус папярэджвае нас пра гэта ў Евангеллі паводле Мацвея (6, 7), кажучы, што язычнікі так моляцца. Сутнасць не ў тым, каб мы былі гаваркімі, але каб з даверам звярталіся да Бога з усім перажытым – не маючы намеру маніпуляваць Богам ці змусіць штосьці зрабіць, а, падобна Езусу ў Аліўным садзе, які кантэмпляваў Сваю Муку, каб звярнуцца да Айца за патрэбнай дапамогай і ласкай, заўсёды адзначаючы: “Не мая, але Твая воля няхай станецца” (Лк 22, 42).
А. Хэнрык Дзядаш SJ
Паводле: Henryk Dziadosz SJ “Doświadczyć Boga”, Wydawnictwo WAM, 2000.