Дзякуючы зычліваму дазволу рэдакцыі часопіса “Наша вера”, маем магчымасць падзяліцца артыкулам вядомага тэолага і паэта Вацлава Ашайцы SJ, у якім аўтар разважае пра складаныя праблемы сучаснага Касцёла.
Мне не падабаюцца выразы «наш сапраўдны дом у небе», «нашая Айчына ў небе», «адышоў у дом Айца». Для мяне непрымальна гаварыць пра зямлю, што гэта толькі «даліна слёз», «месца выгнання», амаль вязніца, з якой найлепш было б як найхутчэй вызваліцца. Бо калі даходзіць да справы, нам неяк зусім не хочацца пакідаць гэтую зямную даліну смутку. Занадта шмат сілаў і сродкаў мы выдаткоўваем на лекі, каб лёгка паверыць у падобныя словы. Таму дзяленне рэчаіснасці на вартую ўсіх памкненняў вечнасць і абрыдлае «цяпер» у святле догмату аб уцелаўленні Бога не вытрымлівае ніякай крытыкі. Ці сапраўды мы мусім жыць у такім шызафрэнічным раздзяленні? Цела тут, а душа там?
Бяздольныя па ўласным жаданні
Падобнае дваенне прыводзіць да таго, што мы становімся бяздомнымі людзьмі, разгубленымі ўцекачамі, сіротамі, якія злосна атакуюць усіх і ўсё. Бо для таго, хто выкінуты на задворкі рэчаіснасці або жыве ў выдуманым свеце, які яе замяняе, нават калі гэты свет і вельмі блізкі да Бога, усё, што атачае яго, з’яўляецца, па словах папы Францішка, «перашкодаю, якую трэба пераадолець». Чалавек, напалоханы ладам жыцця, зразуметым як «уцёкі і адарванасць ад складанасцяў знешняга свету», пачынае замест дома будаваць для сябе хованку, бункер, а часам проста нару. Хоць Папа звярнуўся са словамі, якія цытуюцца тут, да манахаў, яны адносяцца да ўсіх хрысціянаў, у тым ліку і да духоўных асобаў. Бо калі не памятаць, хто каму павінен служыць у Касцёле, ці варта і надалей падтрымліваць раздзяленне на духоўных і свецкіх асобаў? Пётр Сікора, тэолаг і публіцыст, сцвярджае, што бачанне «Касцёла, у якім існуе выразны падзел на пастыраў і вернікаў, – гэта вельмі сумніўны падзел з пункту гледжання сучасных даследаванняў першаснага Касцёла і Новага Запавету». Таму домам для хрысціяніна з’яўляецца свет. Тут жыў і працягвае жыць яго Стварыцель і Адкупіцель Езус Хрыстус. Езус, які, «прыйшоўшы, абвясціў спакой вам. <…> Бо праз Яго мы <…> маем доступ у адным Духу да Айца. Таму вы ўжо не чужыя і не прыхадні, але суграмадзяне святых і дамачадцы Бога, умацаваныя на падмурку апосталаў і прарокаў, дзе сам Езус Хрыстус з’яўляецца вуглавым каменем, на якім кожны складзены будынак вырастае як святая святыня ў Пану. У ім і вы разам будуецеся, каб быць жыллём Бога ў Духу» (Эф 2, 17–22).
Паколькі мы – святары Бога, які любіць свет, і асабліва яго слабы, злы, грэшны бок, першасная задача прэзбітэра – палюбіць свет. Езус Хрыстус гаворыць: «Бо так палюбіў Бог свет, што аддаў Сына свайго Адзінароднага, каб кожны, хто верыць у Яго, не загінуў, але меў жыццё вечнае. Бо не паслаў Бог Сына свайго ў свет, каб судзіць свет, але каб свет быў збаўлены праз Яго» (Ян 3, 16–17). У Евангеллі паводле Яна слова «свет» мае не столькі геаграфічнае, колькі маральнае значэнне, і азначае самыя дрэнныя яго бакі.
Наш дом знаходзіцца тут, на зямлі, якая ў болю нараджаецца як новая зямля пад новым небам. Бо як інакш зразумець эвалюцыю, калі не будаванне вечнага дома для людзей і Бога. «Я ўбачыў новае неба і новую зямлю. Бо першае неба і першая зямля мінулі, і мора ўжо няма. І ўбачыў я святы горад, новы Ерузалем, які сыходзіў ад Бога з неба, падрыхтаваны, быццам нявеста, прыбраная для свайго жаніха» (Ап 21, 1–2).
Адзін Айцец
Усё часцей можна пачуць, як папа Францішак звяртаецца да свецкіх людзей, а таксама да біскупаў і кардыналаў, ужываючы слова «браты». Такім чынам з Касцёла паволі знікае ўжыванне тытулаў, што праўда, сакралізаваных, але па сутнасці сваёй свецкіх, кіраўнічых, прыдворных, палітычных, а замест іх вяртаецца біблійная тэрміналогія. Хочацца спадзявацца, што ўслед за словамі зменіцца ментальнасць. Немагчыма не заўважыць, да чаго вядзе назоў «брат» у адносінах да пастыраў Касцёла і да чаго вядуць іншыя назовы: «Тады Езус прамовіў да натоўпу і вучняў сваіх: Пасад Майсея занялі кніжнікі і фарысеі. Таму ўсё, што скажуць вам, рабіце і захоўвайце, але не паступайце паводле ўчынкаў іхніх. Бо яны гавораць і не робяць. Яны звязваюць цяжкія і непасільныя ношы і ўскладаюць на плечы людзей, а самі не хочуць і пальцам крануць іх. Усе ж учынкі свае робяць яны дзеля таго, каб паказацца людзям. Яны пашыраюць філактэрыі свае і павялічваюць махры. Любяць першыя месцы на гасцінах і першыя лавы ў сінагогах, і прывітанні на рынках, і каб людзі называлі іх «pаббі». Вы ж не дазваляйце называць сябе pаббі, бо адзін у вас Настаўнік, а ўсе вы — браты. І айцом вашым не называйце нікога на зямлі, бо адзін у вас Айцец Нябесны. Не дазваляйце таксама называць сябе правадырамі, бо адзін у вас Правадыр– Хрыстус. Большы з вас няхай будзе для вас слугою. Бо той, хто ўзвышае сябе, будзе прыніжаны, а той, хто прыніжае сябе, будзе ўзвышаны» (Мц 23, 1–12).
Словы Езуса паказваюць, як павінны выглядаць адносіны ўнутры Касцёла, паміж дамачадцамі Бога. Яны падказваюць, на чым павінна быць заснаванае жыцццё на плябаніі, у доме біскупа, у кляштары, а ўслед за гэтым – у парафіі і дыяцэзіі, то бок, у Касцёле. А як часам гэта выглядае сёння? Размаўляюць два святары. Адзін кажа: «Ведаеш, наш новы біскуп са мною на “ты”». «Цудоўна, — гаворыць другі. — А ты з ім?». «Ну я яго называю “Эксцэленцыя”». Гэтак жа бывае і паміж пробашчам і вікарыем, абатам і простым манахам.
Пра гэтыя пачціва-тэрміналагічныя галаваломкі можна было б спакойна забыцца, калі б не існавала рэальнасць. У дзень пасвячэння кандыдаты на дыяканаў і прэзбітэраў чуюць ад біскупа: «Дарагія сыны». Да біскупа мы звяртаемся словамі «паважаны ойча». На чым заснаванае гэтае айцоўства і сыноўства? Напэўна, гаворка не ідзе пра сентыментальнае інфантыльнае вяртанне ў дзяцінства, да вобразаў любага татачкі і міленькага сыночка, любай мамачкі і салодкай дачушкі. Біскуп не можа капіяваць паводзіны бацькі сям’і з сынам, а сын не можа ставіцца да біскупа як да другога таты. І адзін, і другі павінны мець за прыклад Бога як Айца і Езуса як Сына, і абодва павінны мець аднаго і таго ж Духа. Божае Сыноўства Езуса з Назарэта найбольш поўна выяўляецца не столькі ў яслях у бэтлеемскай стаенцы і нават не ў цудах, а ў словах «Божа Мой, Божа Мой, чаму Ты Мяне пакінуў?» (Мц 27, 46). Калі пра гэта забыцца, сярод нас адразу пачынаюць панаваць патэрналізм і інфантылізм, а ўслед за імі свецкасць і прыдворныя манеры, пра што так часта нагадвае Папа. І як тады назваць плябанію, кляштар або біскупства домам, калі там няма дамачадцаў, а ёсць, у лепшым выпадку, члены супольнасці.
Менеджар або брат?
Гэтак жа адбываецца ў семінарыях і дамах навіцыяту. Магістр навіцыяту, прэфект, рэктар, выкладчыкі — варта на адну хвіліну забыцца, хто сапраўды з’яўляецца нашым Настаўнікам, як мы адразу пачнем ідэалагізаваць нашых сясцёр і братоў. Гэта значыць: ацэньваць і фармаваць іх па ўласным узоры і падабенстве. Так гэта бачыць папа Францішак: «Ідэолагі скажаюць Евангелле. Усялякая ідэалагічная інтэрпрэтацыя, з якога б боку яна ні паходзіла, з’яўляецца скажэннем Евангелля. А ідэолагі — мы бачылі гэта ў гісторыі Касцёла — у рэшцэ рэшт становяцца інтэлектуаламі без таленту, маралістамі без дабра. Мы не гаворым аб прыгажосці — яны нічога ў гэтым не разумеюць». Калі так, ізноў няма чаго гаварыць пра дом, бо ў памяшканнях, якія мы займаем, няма дамачадцаў, а ёсць навіцыяткі, клерыкі, схаластыкі, выкладчыкі і яшчэ хто заўгодна. Як ідуць у нас справы, лёгка праверыць. Калі паміж жыхарамі біскупскага дома, плябаніі або кляштара не будзе чуласці, сардэчнасці, даверу, калі ніхто ні па кім не будзе сумаваць, цяжка назваць такое памяшканне домам. Як з гэтым змагацца? «Трэба фармаваць сэрца, — гаворыць папа Францішак. — Інакш мы ствараем пачвараў. А пасля з гэтых пачвараў ствараецца Божы народ. Гэта сапраўды, як мароз па скуры».
Яшчэ адна, яшчэ лепшая, праверка — гэта тое, як мы вырашаем канфлікты, якія з’яўляюцца і ў выніку злой волі або глупоты, і, несумненна, у выніку недахопу пабожнасці і паслухмянасці. І далей, насуперак таму, што сказаў паэт Цыпрыян Норвід, мы баімся той птушкі, якая паскудзіць ва ўласным гняздзе: «Ці тая птушка паскудзіць у гняздзе, якая ў ім паскудзіць, ці тая, якая не дазваляе ні слова пра гэта прамовіць?» Што ж рабіць? Унікаць канфліктаў любою цаною? Старанна іх хаваць? А калі цярплівасць скончыцца і схаванае выбухне, даймаць удзельнікаў канфлікту напамінамі пра складзеныя шлюбы і прысягі павагі і паслухмянасці? А калі гэта не дапаможа, цягацца па касцёльных і свецкіх судах? Папа Францішак гаворыць, што «праблемы не вырашыць, проста забараняючы рабіць адно ці другое. Неабходны дыялог, супрацьстаянне». І заўважае: «Каб пазбегнуць праблемаў, у некаторых фармацыйных дамах моладзь сціскае зубы, імкнецца не дапускаць яўных памылак, прыстасоўвацца да правілаў, шмат усміхацца, спадзеючыся, што аднойчы ім скажуць: «Добра, ты прайшоў фармацыю. Гэта крывадушнасць, плод клерыкалізму — адной з найбольшых праяваў зла».
Адсюль вынікае, што дом будуецца не толькі згодаю, але і нязгодаю. «У супольнасці немагчыма пазбегнуць канфліктаў: у пэўным сэнсе яны павінны існаваць, калі ў супольнасці сапраўды існуюць повязі шчырасці і вернасці. Гэта жыццё. Няма сэнсу і няма нічога добрага ў тым, каб думаць пра супольнасць без братоў, якія змагаюцца з цяжкасцямі. Калі ў супольнасці не бывае канфліктаў, значыць у ёй нечага не хапае. А канфлікты трэба вырашаць. Жыццё без канфліктаў — гэта не жыццё. Часам крызісы супольнасці звязаныя з нетрываласцю асобы, і тады неабходна шукаць дапамогі спецыяліста, псіхолага. Гэтага не трэба баяцца. Але мы ніколі не павінны паводзіць сябе як менеджар, перажываючы канфлікт з братам па супольнасці. Трэба задзейнічаць у гэтым сэрца».
Браты і сёстры — гэта не слоган
Генрык П’етрас SJ у казанні для езуітаў заўважыў: «Мы прыдумалі сабе сяброў у Пану і сказалі праўду: сябра ў Пану гэтак жа падобны да сябра, як звычайнае крэсла — да электрычнага. Сябра не скажа ніводнага марнага слова пра свайго сябра, а сябра ў Пану — ахвотна пачне пляткарыць. Сапраўдны сябра не будзе слухаць пра цябе плёткі, а сябра ў Пану, аказваецца, з ахвотаю. Мы ўсе з гэтым сутыкаемся, гаворачы адзін пра аднаго, што мы «сябры ў Пану». Акрамя слова «сябры» ў езуіцкай традыцыі ўжывалася яшчэ слова «таварыш». Назоў назовам, а праблема тая самая: што значыць быць сябрам, таварышам, сястрою, братам?
Гэтак жа, як на сувязь айца і сына, на братэрскую і сястрынскую сувязь трэба паглядзець з боку Езусавай прыпавесці пра айца, які меў двух аднолькава марнатраўных сыноў, што не цанілі свой дом. Яны не разумелі, што валодаюць скарбам, да якога яшчэ не дараслі. Гэтак жа і з намі. Спрабуючы дарасці, гэта значыць робячы памылкі, мы бываем падобнымі да сыноў і слугаў — дамачадцаў гэтага айца, якія дамагаюцца адной толькі справядлівасці. Аднак жа ўзор Адзінароднага Сына Божага Езуса Хрыста павінен выхоўваць у нас гатоўнасць згадзіцца быць пакрыўжданымі. Як пастыры і душпастыры Касцёла, мы павінны дазволіць пакрыўдзіць сябе, як дазволіў гэта Езус. Гэта тое самае, што прабачыць. Мы павінны навучыцца рэагаваць на крыўду па-хрысціянску, значыць гэтак жа, як Бог, які не гневаецца і не памятае зла (гл. 1 Кар 13, 1–13). Мы павінны загадзя прабачаць, не чакаючы, пакуль аб гэтым папросяць. Без здольнасці чыніць цуд прабачэння дом не пабудаваць, нас паглыне нянавісць.
Яшчэ адна праблема — гэта гатоўнасць несці чужыя грахі так, нібы нам замала сваіх. Дамачадцы Бога прызнаюцца пастырам Касцёла ў самых інтымных справах. Гэта вялікі гонар. А паколькі і ў нас, і ў іх дрэмле пыха, час ад часу мы сустракаем адзін у адным неахвоту. Ці ты спаведнік, ці пенітэнт, цяжка быць мытнікам, а прыемней — фарысеем. Прыемней думаць, што б было, калі б…, аднак жа ёсць так, як ёсць. Цешачыся дасягненнямі братоў і сясцёр, давайце яшчэ больш падтрымліваць грэшнікаў. Тады гэты змрочны куток нашай душы, нашых дамоў і касцёлаў, той, дзе найчасцей стаяць канфесіяналы, стане самым светлым месцам пад сонцам. А Касцёл стане сямейным домам, дзе кожны можа ўзрастаць, дзе старых няма, а ўсе маладыя, а са зла вырастае дабро.
Ксёндз для ксяндза?..
Давайце, як кіраўнікі Касцёла, заўжды будзем адзін для аднаго згрызотамі сумлення. Варта прыгледзецца да гэтай узаемнай неахвоты, каб убачыць, ці выпадкова з намі не адбываецца тое ж, што з ганіцелямі Кацярыны Дохэрці. Заснавальніца Дома сяброўства скардзілася спаведніку на недахоп разумення духоўнымі асобамі яе дабрачыннай дзейнасці: «Яны ненавідзяць цябе, — сказаў спаведнік, — бо ты робіш тое, што павінны рабіць яны самі». А арцыбіскуп прасіў яе: «Маліся за маіх ксяндзоў, каб Бог асвятліў іх вузкі светапогляд».
Як кажуць, у іншых людзях мы больш за ўсё не любім таго, чым самі грашым. Магчыма, адгэтуль часткова бярэцца і крытыка ў наш адрас і ў адрас цяперашняга Папы. Ватыканіст Марко Паліці кажа: «Папа, які абвяшчае ўбоства, гэта нармальна. Але Папа, які хоча жыць толькі ў двух пакоях, ужо не». Калі нехта з’яўляецца для нас непажаданым, гэта добра. Лепш няхай ён будзе непажаданы дома, чым па-за ім.
А грошы, паважаны ксёндз?
У гэтым найбольшая праблема. Ксёндз сёння тут, заўтра там. Дабравольна, паслухаўшыся парады, па прымусе. З’яўляецца новы святар, знаёміцца, людзі пачынаюць яго любіць, давяраць яму, а праз нейкі час трэба збіраць рэчы — і ў дарогу, і пасля ўсё спачатку. Гэта балюча. Нельга забраць з сабою сяброў, і жыць успамінамі таксама не атрымаецца. Да новых парафіянаў трэба паставіцца гэтак жа сардэчна. Таму ў святарскай прывязанасці ёсць характэрная рыса. Таму святар мусіць памятаць словы Хрыста — Таго, на якім павінны быць заснаваныя ўсе прывязанасці: «Я адкрыў імя Тваё людзям, якіх Ты даў Мне са свету. Яны былі Тваімі, і Ты даў Мне іх. <…> Цяпер яны пазналі, што ўсё, што Ты даў Мне, ад Цябе паходзіць. Бо словы, якія Ты даў Мне, Я даў ім, і яны прынялі іх і сапраўды пазналі, што Я выйшаў ад Цябе, і паверылі, што Ты паслаў Мяне. <…> І ўсё Маё — гэта Тваё, і Тваё — гэта Маё, і Я ўславіўся ў іх» (Ян 17, 6–10). І таму ёсць тысяча дамоў, і няма ніводнага. У гэтым кантэксце выраз «сябры ў Пану» набывае новае значэнне. «У Пану» азначае, што нашае святарскае з’яўленне і знікненне — гэта не толькі пакута, але і перадусім магчымасць паглядзець на сяброўства ў іншым, больш ясным святле. З’ехаць з нейкага месца і з’явіцца ў новым — гэта як дабудаваць яшчэ адзін паверх, а гэта азначае, што наш дом развіваецца, жыве.
Нехта скажа: «Прыгожа. Занадта прыгожа, каб быць праўдаю». Так і ёсць. Дом не збудуецца сам, ежа не ўпадзе з неба, машына рухаецца на бензіне, віно для Імшы і хлеб таксама каштуюць грошай. Узнікае грашовая праблема. Папа Францішак часта гаворыць пра беднасць, а мы пярэчым на гэта: «Добра, я не вазьму грошай за шлюб, за пахаванне, не буду збіраць грошы на Імшы і не буду браць плату за замаўленне службы, але справа ў тым, што я не ведаю, за што мне жыць і як утрымліваць касцёл». Гэта факт, што беднасць, якую разумець так, зусім не стасуецца з цяперашняй сістэмаю фінансавання духоўных асобаў і парафій. Яна несправядлівая перш за ўсё таму, што дзеліць парафіі на лепшыя і горшыя, у залежнасці ад колькасці і заможнасці саміх парафіянаў. І таму адзін пробашч жыве ў раскошы, а іншы не мае што пакласці на патэльню. Ці ў такой сітуацыі можна гаварыць пра братэрскую еднасць святароў паміж сабою і з біскупам? Грошы — справа не толькі страўніка, але перадусім сэрца. Аднак Рым не вырашыць гэтыя праблемы, гэта справа мясцовага Касцёла. Калі структура парафіі і дыяцэзіі перастае добра служыць місіі Касцёла як супольнасці супольнасцяў, трэба яе змяняць. Прыклад гэтага нам дае Апостальская Сталіца, дзе цяпер праводзяцца рэформы.
Супольнасці Касцёла стануць домам толькі тады, калі словы Езуса: «Бярыце і ешце Маё Цела», «Піце Маю Кроў» стануць нечым большым за рытуал і пачнуць акрэсліваць спосаб думак і ўчынкаў кожнага хрысціяніна, нягледзячы на тое, якое служэнне ён выконвае ў Касцёле. Колькі вернікаў давяраюць святарам? А калі дамачадцы не давяраюць нам, трэба ведаць, чаму.
Вацлаў Ашайца SJ — езуіт, пісьменнік і публіцыст, вядомы прапаведнік і рэкалекцыяніст. Нарадзіўся ў 1947 годзе, жыве ў Варшаве
Пераклад з польскай мовы Юліі Шэдзько. Паводле: W drodze, No9, 2014 год.
Часопіс “Наша вера” № 4(74)/2015
